ZIANGTIN NITHLASIARNAK (CALENDAR) AN RAK TUAH

ZIANGTIN NITHLASIARNAK (CALENDAR) AN RAK TUAH

THUHMAIHRUAI

Calendar kan timi cu Latin tong “Calendarium” in a ra mi asi ih asullam cu “Cazin ngannak cauk (Account Book)” tinak a si. Cun pakaht a um bet mi cu Canlendar hi “the Calends” in a rami asi an ti. The Calends timi cu hlan lai Rome nithla thoknak hmaisabik asi lo le a nikhatnak ni kha a si tin an zum. Hi ni ah hin cazin pawl (Account) kha an  rak khum. Cun tlangbawi in minung pawl kha a ko hngai ih thlapi thar kan hmu zo tin mipi hnen ah a than ter hngai, cucu Calare (to proclaim, than) an rak ti. Caan, Ni, Thla le Kum a then tu cu Ni, Thlapi le Leilung tla an si. Leilung in  Ni kha voikhat a hel ih a reimi caan kha kumkhat kan ti. Thlapi in lailung voikhat a vel ih a velmi caan a reimi kha thlakhat ti ah kan ko. Lailungpi amahten a her aw ve ih voikhat a mer awk ih a
reimi caan kha nikhat kan ti. Mitampi in an zummi cu Egypt pawl ih nithla an rak siarnak hi a hmaisabik nithla siarnak a si ding ti ih an zum mi ah cun, kumkhat an tuatmi cu ni 365 sung ah thlahleihnih a rak um. Thlakaht ah ni 30 cio an rak pek ih kumcem tik ah a hleimi ni 5 kha puai tuahnak ni pawl ah an rak hmang.

            Rome mi pawl khal cun Thlapi zoh phah in an rak tuah ve. An nih nithla siarnak ah cun thlahra(10) lawng an rak nei. Caan a rung rei deuh hnu ah January le February kha an run bet leh sal ih thla hleihnih an run nei sal.  Rome nithla siarnak cu March thla in a rak thok awk nan, January le February kha thla thoknak ah an run thleng sal. Caan a thleng awk rero ruang ah nithla an tuatdan cio khal a rak bang awk thei cio lo, curuangah buaibainak tam pi a raksuak. Cutin buainak a suak rero ruang ah Julius Caesar in Greek Arsi zohthiam  Siasigenes(Alexandria) kha a ko ih, thaten a tuat ter hnu ah BC 46 ah nithlasiarnak athar an rak tuah. Lailung in Ni a heldan zohthim in an rak tuat. Cumi cu (The Solar Calendar) tin an rak ko. Lailung in Ni voikhat a hel suak tik ah ni 365 ¼ a rei ti kha an rak hmu suak. Asinan Ni hrek ¼ hi abuithlak in a rak hnaihnok zet. Curuangah kumli dan voikhat, akumlinak cu ni 366 a um a si ti in an rak tuat sal, cui a kumlinak  ni 366 cu “Leap year” tin an rak ko. Anrak tuatdan cu Pali in phawt (x) thei mi kum pawl kha leap year a si tin an rak tuat. Cun January  nikhat cu kum thoknak si ko seh timi lungkimnak an rak nei ih an fekter cih. Cumi cu Julius Caeser in a raktuahmi nithla siarnak cu “The Julius Calendar lo le The Old Style Calendar” tin an rak ko. Malte a rungrei ih The Julius Clendar cu a sualnak a um pahpah an run ti sal ruang ah  nithla siarnak thar an ron tuah thok sal. Pope Gregory XII in 1582 kum ah a rak remsal. Amah lawng si lo in Aloysins Lilius le Christopher Clavius thawn an raksi.  Annih ih an rak tuat dan ah cun Kumli dan voikhat kha “Leap year” si lo in Kum 400 in aphawt (x) thei mi kum kha  Leap year a si ding tin an rak tuat. Cun February in ni 29 lawng nei ding in an rak tuah. Curuang ah kum 2000 kum kha leap year cu asi ding mi asi tin an rak ti. Cui nithla siarnak thar cu “The Gregorian Calender lo le The New Style Calender (NS)” tin an rak ko. Mifim tampi in an tuatdan ah cun Lailung in Ni voikaht a hel ah hin ni 365, Nazi 5, Minute 48 le Second 46 ( ni 365 ¼  hrawng) a reitin an zum. Cutin mifim tampi le Siangpahrang tampi in tui kan hman rero mi nithlasiarnak Calendar hi nasatak in an fimnak le an caan pek ta hrat in an rak tuah mi a si.

 

THLA 12 AN THAWHKEH DAN

      Laitlun mitam pi in kan hman mi calendar hi thlahleihnih a um ih cui thlahleihnih a kim tik ah kum khat ti ah kan ko. Cui thlahleihnih ti ih kan kawh mi pawl cu ,zing tin an ra suak, an thawhkeh dan zing tin a si ti mi le zing tin kan ko ti mi kha hi mi cahram in tawi fomkim in a run lang ter ding a si. Cui thlahleihnih pawl cu hi tin kan ko: January, February, March, April, May, June, July, August, September, October, November le December tla an si . Pakhat ciar in an ra thawhkeh dan a tang lam vek in kan run tar lang ding…

  JANUARY

            January cu ( latin tong in Januarius) a si ih cu mi tongfang cu hmai pahnih a nei mi Rome Pathian ( the tow-faced Rome god) Janus in a ra mi a si . Janus ti mi tongfang khal cu Latin tong “ ianu” in a ra mi a si ih a sullam cu “ Inn sangka” (door) ti nak a si. Cun mi hrek in “Janus” ti mi cu “Dianus” a si lo le “Ianus” in a ra mi an si an ti. Dianus a si lo le Ianus ti mi cu Rome mi nih a thianghlim mi thlapi khuazing nu an ti mi “Dianus” in a ra mi a si. Dianu cu khauzing a nu ih hmin a si ih, a pa hmin cu Dianus a si lo le Ianus a si tin an ruat. Rome biaknak thuan thu ah hin Janus Pathian hin zing si a tuah ti mi thu ah hin ruah nak tam pi a suak ter. Asinan, Janus ti mi cu ziang hmuh hmuh a thok tu Pathian ( the god of all beginning) a si ti in an ruat. Rome pawl in cun kan khua le kan ram pawl hi Janus Pathian nih in kil ven sak a si an ti. Hmai pahnih nei mi Pathian a si ruang ah, a hmai pakaht in a liam cia mi kha a zoh ih, a hmai pakhat in a ra lai ding mi a rak zoh a si ti ah an rak zum. Cun kawtkaa kil tu tla a si an ti. A vorh lam kut in tuu thun a keng ih a keh lam kut in tawhbawr a keng , cu ruang ah ong tu ti mi le khar tu ti mi hmin pahnih an pek.

            Ahlan lai ni thla siar nak ah cun March thla hi thla hmai sa bik a rak si. Rome Singpahrang a pa hnih nak Numa Pompilius(715-672 B.C) nih B.C 700 hrawng ah January le February hi Rome ni thla  siar nak thlahra(10) an rak nei cia mi par ah khan an vun bet sal mi a si. Curuang ah January cu thlahleikhat nak a si ih February cu thlacem nak an rak si. Asinan, B.C 46 hrawng ih Rome hruai tu pawl in January ni khat hi kumthar ni si she ti ah an run ti sal. Curuang ah January thla thlahleikhat nak a rak  si mi cu thlathok, thlahmaisa bik ah an run tawn. Cui ni thok ih sin January thla cu thalhmaisa bik nak ah tui ni tiang kan run hmang lan ta a si.

FEBRUARY

         February timi tongfang cu Latin tong "Februa" in ra mi a si ih, a sullam cu "Thianternak, asilole Thianhlimternak"(purification) tinak asi. Numa Pompilius (715-672) in February hi arak bet pek te ah cun thla hleihnihnak a rak si na in tui santhar ni thla siarnak ah cun thla hnihnak a si thlang. Thla hleihnih lak ah a tawi bik mi thla asi. B.C 45 in Julius Caesor in ni thla thar suahnak a tuahmi "The Julian Calender(Old Style Calender) ah cun Fbruary hin ni 29-30 arak nei. Augustus in Julius Caesar hminbun ih an rak sakmi thla "July" thla ni 30 a nei mi hnak in, amah hminbun ih sakmi thla "August" thla ni hi tam teuh seh ti a duh ruang ah February thlasung in nikhat alak ih August thla ah a bet, curuangah August thla in ni 31 anei ih, February hin ni 28-29 aneih nak cu a si .

MARCH

            March kan ti mi hi Rome tong in “Martius” ti a si. March ti mi hi Rome mi in ral pathian (god of wars) an ti mi “Mars”  upatnak ah an rak sak mi hmin a rak si. Rome thuanthu ah a ummi cu Rome khualipi a hmutu “ Romulus” in nithla siarnak ah hin March (Martius) in a rak thok ti in thuanthu an rak nei. Zumnak pakhat an rak neih mi la la cu March ti in an rak sak san mi cu Romulus ih paei kha a si. Amah cu Rome ukawknak kilkhawi thatu le an ral pawl rak neh tu a si. Amah hi raldo nak lamah a rak cak zet mi pa arak si. Ahlan ah cun march thla hi thla hmaisa bik a ra si ,  tui January thla thoknak ah an rak ret. Asinan B.C 153 hnu ah march thla cu thlathumnak ah an run thawn sal mi a si. Cuticun tuini santhar ni thla rel nak khal ah kan run hmang lan ta a si.March cun ni 31 a nei asi.

APRIL

            April timi tongfang hi Rome pawl in an sak mi “Aprilis” in a ra mi a si. Aprilis khal hi Latin tong “ Aperire” in ra mi a si ih, a sullam cu “ongaw” (Open) ti nak a si. Ahlan ah cun Aprilis timi hi Aphrilis tin an rak ko. Hi mi hi Latin “Aphradite” in ra mi a si .Greek cun Aphro an ti, Aphrodite” a tawizawng ih lak mi a si. Aphrodite ti cu Greek pawl ih an pathian a si ih , duhdawtnak le mawinak fomkim thawn a khat mi an khuazingnu kha a si. Hi mi an pthian hi Rome pawl ih an pathian “Venus” thawn an bangawk a si ti an zum. April hin ni 29 lawng a rak nei, asinan Julius Caesar in ni khat a bet ih ni 30 a run neih nak a si, tuini tiang kan run hmang lan ta si cu. Aril ih sullam cu Open ongaw kan ti vek in, himi thla ah hin pangpar mawi mawi  an par caan a rak si. Tong dang in kan sim a si le an si nak an lang ter, an on awk caan a rak si ve. An rak sak thiam na sa ka ti.

MAY

            Mifim (Scholars) tampi in  “May” timi tongfang cu Greek pawl ih an biak mi khuazingnu “Maia”  an ti hmin in a ra mi a si tin an zum. Maia cu hi lailungpi hi a liang in a phur an ti mi Greek pathian “Atlas” ih fanu pasarih pawl lak ah upa bik nu ih hmin a si. Cumi unau rual pasarih pawl cu “ The Pleiader” ti ah an ko. Mitampi in an zum mi le an pom mi pakhat lala cu “May” timi cu Rome mi pawl in thansonnak khuazingnu (the goddess of growth), “Mair” hmin in a rami a si ih, a sullam cu thansonak a si lole karhzainak tinak a si. Rome mi pawl cun hi an pathian khuazingnu upatnak puai cu May 1 le May 15 ah an rak tuah theu. Rome pawl  cun hi May thla sung ih nupi nei (thit), inndang suak cu vansiatnak a si an rak ti. Tuini tiang May in ni 31 a nei ring ring a si.

JUNE

            Rome mi Biazai ngan thiam zet tu pa Ovid cun “June” ti mi tongfang cu Rome pathian bawibik “Jupiter” ih a nupi a si mi “ Juno” timi  hmin in a ra mi a si ti in a rak ngan. Juno cu nu hmuah hmuah kilvengtu, zokhentu le thitumnak a rak fektertu a si ti ah Rome mi pawl cun an rak zum. Curuang ah Rome mi pawl cun June thla sung ih nu pi pasal nei innsang din hi a tha ih thlasuah don nak a si te le fat la an damcak ti ah an rak zum. Kan nih laimi pawl khal in June thla ih innsang din hi a tha ti in kan pupa pawl in an rak ti ve. June ti mi tongfang cu Rome miphun hmin “Junius” hmin in a ra mi a si. Junius timi Innsungsang le telefapawl hi Rome thuan thu ah cun a cakbik mi le a hming a rak thang zetmi Innsang an rak si ve. Curuang ah an miphun hloral lo nak ding ah an rak sak mi a si ding zum a um. Midang ih an ngan dan a si ah cun June timi cu Latin tong “Juniore” in a rami arak si ih a sullam cu “ Mino pawl” tinak a rak si. Curuang ah mitampi cun June thla cu Mino pawl upat sunlawih pek nak thla a si an ti.

JULY

        Tuini ih kan hman rero mi July thla hi Rome mi pawl cun “Quintilis” ti in an rak ko. Quintilis ti mi tongfang cu Latin tong “Quinque” in a rami a si ih a sullam cu “Panga” (five) ti nak sullam a nei. July thla hi a hlan ah cun ni 30 lawng a rak nei mi a sin nan, B.C 46 hrawngah Caesar in nikhat a rak bet ruang ah ni 31 a run neihnak a si. B.C 44 ah Gaius Julius Caesar (c.102-44 B.C) in a hmin upat pek a duh ruang ah, a hmin sung in “Julius” kha an lak ih “Quintilis” thla cu “July” thla ti in a thleng. Kumzabu panga(5) hrawng ih Rome ca ngan thiam ti ih a hmin a thang zet mi “ Ambrosius Theodosius Macrobius” cun Marcus fapa Mark Anthony (c.83-30 B.C) in Julius Caesar hmin in ni thla hmin bun ding in  asu arak suah mi a si ti in a rak ngan. Cu lawng si lo in Julius Caesar hi July ni 15 ih rak suak mi a si ti in a ngan bet. Rome nithla siarnak le an thuanthu ah cun Julius Caesar hmin in an thlenmi July hi a hmaisa bik ni thla thlen mi a si an ti. July hi Mirang ca ah cun “Julie” tin an rak ngan, asinan caan a rung rei deuh vivo ih a tu ah cun “July” ti in run ngan le hman a rung sit a.

AUGUST

       A hlan Rome nithla an rak siarnak ah cun August thla hi thlaruknak a rak si. Latin tong cun “Sextilis” tin an rak ko. Asullam cu “Paruk” ti nak a si. Nithla thar siarnak an rawn suah tik ah cun thlariatnak ah an run thin, asinan a hmin cu an run thleng cuang lo Sextilis ti a si tho tho. August cu a hmaisabik Rome uktu Siangpahrang a si tinak langter duh ah  “Sextilis” cu  B.C 27 ah“ Augustus” ti ah an rak thleng. Augustus cu B.C 63 ah a suak ih a hmin cu Guius Octavius (Octavian) ti ah an rak sak.  Octavian cu Julius Caesar in a duhdawtzet ruang ah a roco tu ding  dinhmun tiang in a rak ruah mi pa a si. B.C 44 hrawng ah Octavian cu Illyria ram ah tlawng a kai, cui akai lai ah, Julius Caesar cu an rak that. Cui sin rei lo te ah Italy ram ah a feh. Julian miphun  (Julian clan) ka si a ti awk ruang ah  “ Gaius Julius Caesar Octavianus” timi hmin an rak pek. Octavian cu B.C 29 ah uktu a hung cang, amah hi ukawknak lam le raldonak lam ah hin mi hminthang le a rak cak zet mi a si. January 17, B.C 27 ah Roman Senate in upatnak hmin an rak pek, cu cu “Augustin” ti a si. Asullam cu “Upat tihzah tlakmi”(Vanerable/revenrend) ti nak a rak si. August thla in ni 31 a rakneihnak khal hi July thla hnak in tam teuh nei seh ti an duh ruangah a rak si ti in an ngan. August thla cu Siangpahrang Augustin upatnak le sunlawihnak hrang ih an rak sak mi thla a si.

SEPTEMBER

         September timi tongfang cu Latin tong “Septem” in a rami a si ih a sullam cu “Pasarih”(Seven) ti nak a si ih ni 30 a nei. Quintilis kha July ti in le Sentilis kha August tin an thlen vek in Rome uktu Siangpahrang tampi in thlen an rak tum rero nan, atlam a rak tling thei lo. Caan tawite sung cu an rak thleng thei ko na in an thlen mi hmin kha a nunglan thei lo. Kum zabu 3-4 hrawng ih sin Christian pawl khal kan pungzai vivo,  cu mi lai ih uktu Siangpahrang Constantine in Siangpahrang din hmun kha pathian vek din hmun lak ter in Rome hminthlennak pawl kha a cem ter thluh. Khrisfa biaknak a hungsuah hnu cun September hi a thianghlim mi thla ( Holy month) a si an ti. An ti duhsannak cu Jesuh ih nu Merry kha Setember 8 ah a suak ruang ah a si an ti.

OCTOBER

       October kan ti mi tongfang hi Latin tong “Octo” in rami asi. Asullam cu “Pariat” (Eight) tinak asi. Nithla siarnak thar an tuah hnu khal ah a hmin an thleng cuang lo. Himi thla in ni 31 anei. Augustus cu AD 14 ah a thi, curuang ah anupi Livia upatnak ah  October cu Livius ti ah thleng ding in Rome Senate in a zuam rero nan, afasawn a simi Tiberius in a duhlo. Siangpahrang Domitiom in Domintonus timi Antonius nupi Faustina upatnak ah Faustinas ti in le Siangpahrang Commondus in ”Her cules” ti in October hi an rak thlengtum rero nan an rak thleng hluhsuah thei lo. Anglo-Saxon pawl cun himi thla hi Win month an ti ih a sullam cu “zu-nem thla” (Wine month) tinak asi. Hi thla ah hin zu-nem hi an rak ser tambik  can a rak si.Curuangah himi thla cu Wine month ti in mitampi in an run ko lan ta asi.

NOVEMBER

         November timi cu Latin tong “Novem” in a ra mi a si ih, a sim duh mi cu “Pakua” (Nine) tinak a si. Hi mi thla hi nithla siarnak thar an tuah khal ah an thleng dah lo mi thla a rak si. July le Augus an thlen vek in an Siangpahrang lungawiternak ah le upat peknak ah Siangpahrang hmin bun in thlen an rak tum venan an thleng hluhsuak thei lo. November hi Siangpahrang Tiberius tin Roman Senate pawl in Rome Siangpahrang pahninak Tiberius upatpeknak ah thlen an rak tum. Asinan amah Tiberius in Caesar hi hleithum(13) um she la ziangtin nan tuah ding?  ti ah a rak ti hngai, a hmin bun in thlen ding a rak lungkim lo ruang ah tuini tiang thleng lo in a rawng um lan ta a si cu.

     

 DECEMBER

           December timi ṭongfang hi Latin ihsin ra mi a si. Latin ṭong cun “decem” ti a si ih asullam cu “Pahra” tinak a si. A hlan Roman calendar ahcun December hi thla hra nak a rak si,caan arung rei deuh vevo ih thla hleihnihnak thla ah an run thawn. B.C 46 hlan ah cun Decemberhin ni 29 lawng a rak nei, asinan Julius Caesar in ni hnih a bet, curuangah December in ni 31 arun neih nak a si. Rome pawl in an sunsak zet mi le a hlunghlai zet mi an puaipi pakaht a sivemi“Saturnalia” cu December thla ni 17 ah hin tuah a rak si ṭheu ih lehhnu deuh ah cun hi mi puaiah hin ni 7 an peh ih ni 24 ni tiang an tuah ṭheu. Himi puai cu an nuamnakbik le an hnaṭuanhmuahhmuah tansan in an cawlhawk nak puaipi pakhat a rak si. Lothlomi pawl an hna ṭuan anṭheh caan, cun a suk aso ih khualtlanwng pawl, zung hnatuan pawl le adangdang hna tuan pawlkhal an cawlh awk nak caan a rak si. Ahleice in thlaihkhih a tong mi thawngtlami pawl khalhimi ni ah cun an luatter thluh a si, mangbangza zet a si mi pakaht cu sal pawl khal an bawi lepawl in an luat ter lawng si lo in, an bawi le pawl sawn in sunlawihnak le upatnak hi mi ni ah hin an

rak pek, cu cu hi mi thla ih a dang lam hleice nak a si., cu cu mirang in “ Golden Age” an timi hngilh lo nak ah an rak tuah ṭheu mi asi . Golden Age ti mi cu minung kan za ten kan bang awthluh ti an ruah lai caan kha a si. Ahleice in kan nih khrihfami hrang ah cun hi mi thla December hi a sung lawi bik mi thla le a thianghlim bik mi thla a si. Hi ti vek in December thla hi sunglawizet le hlunghlai zet in an rak hmang ṭheu. Hi hi December thla a ra suah dan le an rakhman daan cu a si.

THUKHAIKHAWMNAK 

         Atlun ih kan sim zo vek in tuisun, tuini ih kan hman rero mi nithla Calendar hin thuanthu an rak nei cio. Kan calendar kan zoh a si le a hram pi cu Latin tong in lak mi a si. Himi thla pawl hi a men men ih kawh men si lo in pakaht cio in duhsannak an rak nei cio a si. An zaten kan hrang ah an sunlawi cio vek in, kan nih khal in sunglawizet le mannei zet in hmang cio ve uh si.  

By

Anthony B. LianThang